Monumenten en de historische binnenstad verduurzamen: “begin nu”
De warmtetransitie in (historische) binnensteden is lastig. Standaard-isolatiemaatregelen en nieuwe energie-oplossingen zijn vaak moeilijk toepasbaar. Omdat de historische panden bepalend zijn voor het stadsbeeld, zijn de mogelijkheden voor aanpassingen beperkt en zijn standaard verduurzamingsoplossingen vaak minder geschikt. Demian Keetelaar (adviseur lokale warmtetransitie) en Sandra Hovens (adviseur erfgoed) van de gemeente Amersfoort vertellen over hun aanpak: “Begin nu, adviseer monumenteigenaren in een vroeg stadium en werk met clusters”.
Monumenteneigenaren hebben vaak te maken met hoge energiekosten en daarnaast is de verduurzaming vaak moeilijk en kostbaar. Sandra: “Als er niet op korte termijn aandacht is voor geschikte oplossingen die rekening houden met de historische waarden van dit gebied, kiezen eigenaren voor (minder geschikte) individuele oplossingen. Deze oplossingen staan vervolgens beter passende gezamenlijke oplossingen in de toekomst in de weg.”
Demian: “In de huidige transitievisie warmte (TVW) schuiven we de aanpak van de historische binnenstad door naar de periode na 2040. Het idee was toekomstige innovaties benutten, met mogelijk hernieuwbaar gas als oplossing voor dit gebied. Maar we willen toch eerder oplossingen bieden voor dit kwetsbare stukje (historische) binnenstad, vanwege de hoge kosten en de naar verwachting beperkte beschikbaarheid van hernieuwbaar gas. Daarom gingen we in gesprek met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE). En meldden we ons aan voor een pilot gericht op het aardgasvrij maken van historische binnensteden.”
Van pilot naar clusteraanpak
De RCE onderzoekt met het programma ‘Erfgoed en Duurzame Transities in de Leefomgeving’ de mogelijkheden voor de warmtetransitie in historische centra. Voor monumenten lijken nieuwe systemen met duurzame warmtetechnieken een uitdaging. Om tot oplossingen te komen is een pilot opgezet Middelburg, Amersfoort en Maastricht als pilotsteden. De pilotsteden hebben middeleeuwse kernen met smalle straatjes en diverse vormen van bebouwing van grote monumentale waarde. De pilot onderzocht de clustering van vraag en aanbod, afwegingskaders voor erfgoed, en een methodiek voor (rijks)beschermde stadsgezichten.
Sandra: “Uit de pilot kwam naar voren dat er niet één standaardsysteem is voor een historische binnenstad. Tijdens de pilot vormden we daarom voor de binnenstad deelgebieden (clusters) op basis van gebouw- en monumenttype, eigenaarschap, isolatiemogelijkheden, mogelijkheden voor wijzigingen, voorzieningen en straatbreedte.
In het vervolgonderzoek keken we specifiek naar 2 voorbeeldclusters. Eén cluster bestaat uit een 20-tal monumentale Amersfoortse Muurhuizen (voornamelijk particuliere woonhuismonumenten). En het cluster Flehite bestaat uit 2 gemeentelijke panden (museum Flehite en de Sint-Aegtenkapel) en de omliggende gebouwen. Zo zijn diverse functies vertegenwoordigd: museum, concertzaal, kerken, woonhuizen en een zorginstelling.
Binnen de clusters kijken we naar het beste warmtealternatief en naar gebouwen die van elkaars voor- en nadelen kunnen profiteren. Dit leverde een preciezere kaart op dan met de warmteoplossingen uit de transitievisie warmte.”
Warmtealternatief per cluster
Demian: “Op de kaart staat een kleiner groengasgebied dan in de TVW. We kijken naar de mogelijkheden om een deel van de binnenstad aan te sluiten op een warmtenet, zonder de historische waarde aan te tasten. Om delen van de binnenstad sneller aan te pakken, knippen we de binnenstad op en zetten we in op verschillende oplossingen.
Voor het Flehitecluster onderzoeken we een kleinschalig collectief warmtesysteem met aquathermie uit de grachten, zonnecollectoren en een warmtepomp, want lage temperatuur is meestal niet geschikt voor het verwarmen van monumenten. De 2 kerken in het cluster bieden kansen vanwege de platte daken voor zonnecollectoren en de grote tuin. Maar tegelijkertijd is het verduurzamen van kerken ingewikkeld omdat ze vaak maar een paar uur per week gebruikt worden. Lokaal verwarmen bij de zitplekken kan daarom één van de oplossingen zijn.”
De Amersfoortse Muurhuizen zijn grote middeleeuwse huizen op de plek van de oudste stadsmuur. Sandra: “De beeldbepalende daken met historische dakbedekkingen zijn van alle kanten zichtbaar. Daar zijn zonnepanelen niet toegestaan. En individuele oplossingen zoals warmtepompen, zijn minder geschikt. Ook omdat de buitenunit dan zichtbaar is aan de buitenkant, wat gevolgen heeft voor het waardevolle stadsbeeld.
Daarnaast is voor dit type monumenten lagetemperatuur-verwarming vaak niet geschikt, omdat de panden vaak niet voldoende geïsoleerd zijn. Isoleren is mogelijk, maar als je oude (hout-)constructies aan de binnenzijde inpakt in isolatieschuim, is er grote kans op vochtproblemen in de constructies met houtrot tot gevolg. Dakisolatie, biobased materialen en materialen die vocht opnemen en afstaan zijn vaak wel mogelijk.”
Bekijk voor meer tips het afwegingskader van de RCE. Hier kan je zien welke verduurzamingsoplossingen in welke situaties mogelijk zijn
Advies en omgevingsmanagement
Sandra: “Veel woningaanpassingen en verduurzamingsmaatregelen zijn vergunningsplichtig. In de vergunningprocedure beoordelen we of er geen belangrijke monumentale waarden verloren gaan. Door van tevoren duidelijkheid te geven over de mogelijkheden en op tijd te adviseren, wordt het proces eenvoudiger. Pas adviseren tijdens de vergunningsaanvraag is eigenlijk te laat. Bij een vooroverleg heb je met minder inspanningen meer effect. En initiatiefnemers zien je zo meer als partner dan als plantoetser.
Omdat het verduurzamen ingewikkeld is bij monumenten, voeren wij graag in een zo vroeg mogelijk stadium een gesprek met monumenteigenaren. Een natuurlijk moment om te verduurzamen, is een wisseling van eigenaren of een verbouwing. We informeren, adviseren en ontzorgen door oplossingen te geven.
Zo zijn historische ramen met dunne roedes niet zomaar te vervangen, vanwege de monumentale waarde en omdat standaard nieuwbouwoplossingen vaak te grof zijn. Enkelglas in tochtige ramen vormt een groot warmtelek, maar die oude ramen zijn waardevol. Met een extra (geïsoleerd) raam aan de binnenzijde krijg je een hogere isolatiewaarde. Bij ramen met minder historische waarde en wat zwaardere raamroeden, kan er soms dun isolatieglas of vacuümglas in. We zetten ons in voor behoud van kwaliteit en authenticiteit. En dat vraagt kennis, vakmanschap en maatwerk.”
Demian: “Met de diverse functies in een klein gebied, moet je meer aandacht besteden aan omgevingsmanagement dan bij een gemiddelde woonwijk. Winkeliers en restauranthouders zijn vaak geen eigenaar van het gebouw. Verhuurders hebben vaak andere belangen dan de exploitanten als het om investeren in verduurzaming gaat. Betrek daarom tijdig alle stakeholders.”
Financiën: subsidies en de Erfgoeddeal
De RCE heeft subsidieregelingen voor rijksmonumenten: voor woonhuis-monumenten (de woonhuissubsidie) en niet-woonhuismonumenten (de SIM-regeling). Het nationaal restauratiefonds (NRF) betaalt Rijkssubsidies uit en heeft aanvullende financieringsmogelijkheden (restauratiehypotheek) en ook een subsidieregeling voor verduurzamingsadviezen.
Om vervolg te geven aan de pilot, vroeg Amersfoort voor de transitieopgave in de historische binnenstad een Erfgoeddeal aan. De landelijke Erfgoeddeal biedt financiële ondersteuning aan projecten waarin grote ruimtelijke transitieopgaven worden gekoppeld aan erfgoedwaarden. “We hebben een deel van de aangevraagde deal gekregen. Het Rijk draagt ongeveer €650.000 bij en de gemeente Amersfoort en de provincie Utrecht leggen dit bedrag ook nog eens bij. Zo ontwikkelen we met de 2 voorbeeldclusters een passend proces voor de aanpak van de rest van de historische binnenstad.”
Meer informatie
- Handreiking over het aardgasvrij maken van historische stadscentra en stappenplan PowerPoint-presentatie| Warmtetransitiemakers.nl
- Project: Warmtetransitie Amersfoortse Binnenstad | Erfgoeddeal.nl
- Ontzorgingsprogramma monumenteigenaren helpt bij verduurzaming | Cultureelerfgoed.nl
- Uitvoeringsprogramma 8e Ronde Erfgoed Deal | Erfgoeddeal.nl
- Uitvoeringsplan maken voor een historische binnenstad? Lees verder over het Handreiking opbouw uitvoeringsplan warmtenet en all-electric
- Leeuwarden verduurzaamt samen met bewoners een monumentale wijk
Contact
- Sandra Hovens, alm.hovens@amersfoort.nl
- Demian Keetelaar, dj.keetelaar@amersfoort.nl
